تربیت دینی

اشاره:

بیان مفاهیم دینی برای کودکان و نوجوانان از دغدغه های اصلی برنامه سازانی است که در حیطه مخاطبان کودک و نوجوان فعالیت می کنند، این دغدغه ناشی از محدودیت هایی است که در بیان مفاهیم دینی وجود دارد، از سویی عدم امکان دخل و تصرف در آن مفاهیم و از سویی محدود بودن آگاهی های کودکان و نوجوانان به این محدودیت دامن می زند. در این نوشته تلاش شده تا نمونه هایی از شیوه های بیان مفاهیم دینی (با تمرکز بر مفاهیم قرآنی)، ارائه شود. این شیوه ها به صورت کاربردی و با نگاهی به رسانه تلویزیون مورد بررسی قرار می گیرد. برای سهولت در تقسیم بندی مفاهیم و ارایه موضوعات و شیوه ها و هم چنین مشابهت های زیادی کودکان در هر یک از محدوده های سنی با یکدیگر دارند، مخاطبان کودک و نوجوان به سه گروه تقسیم شده اند:
الف: گروه سنی پنج تا نه سال (پیش دبستانی تا سوم دبستان)
ب: گروه سنی ده تا سیزده سال (چهارم دبستان تا دوم دبستان)
ج: گروه سنی چهارده تا هیجده سال (سوم راهنمایی به بعد)
برای هر یک از دوره های فوق، مفاهیم قرآنی به تفکیک در «موضوعات عقائد»، «موضوعات عبادی»، موضوعات اخلاقی» و «موضوعات معارفی» بیان می شود.

الف: دوره کودکی اول (گروه سنی پنج تا نه سال)
1. عقاید

یکی از نکات مهم در آموزش عقاید آن است که برای اصلاح برداشت های خام کودکان پیرامون خدا و موجودات مجرد و مفاهیم فوق طبیعی و در پاسخ به سؤالات آنان، می بایست به گونه ای عمل کرد که جلوه های خام و مادی متصور خردسالان نفی شود، اما به سبب آن که آن ها ظرفیت درک و دریافت حقایق انتزاعی این مفاهیم را ندارند، نباید برای زدودن این تصورات خام، به بیان صفات و ویژگی های انتزاعی و فوق طبیعی آن ها روی آورد. برای نزدیک تر کردن برداشت های کودکان به حقایق این مفاهیم در مرحله بعد می توان آن ها را به تجارب محدودشان ارجاع داد به عنوان مثال وقتی خردسالی می پرسد: خدا چیست و کجا زندگی می کند، تحقیقات انجام شده پیرامون مفهوم خدا در نزد این محدوده سنی به ما کمک می کند که پیش بینی کنیم، در ذهن او خدا با هیأتی انسانی و خصوصیاتی هم چون یک بشر در زندگی ترسیم شده است، از این رو در پاسخ با بیانی سلبی می گوییم: خدا مثل ما نیست، سر و دست و پا و بدنی مثل ما ندارد. او را نمی توان دید یا لمس کرد و… اما نباید پا را از این فراتر نهاد و وارد جنبه های اثباتی قضیه شد، به خصوص آن که این مسأله ما را به وادی مفاهیم انتزاعی و فوق طبیعی خواهد کشاند. (1)
برای این منظور می توان از آیاتی که چنین مضامینی دارند، استفاده نمود، به عنوان مثال:
خداوند نه فرزندی دارد و نه فرزند کسی است. (اخلاص: 3)
خداوند مثل و مانند ندارد. (شوری: 11)
خداوند با چشم ظاهر دیده نمی شود. (انعام: 103)
خداوند را هرگز خواب سبک و سنگین نمی گیرد. (بقره: 255)
خداوند شریک و همتایی ندارد. (اسراء: 111)
هم چنین از آنجا که درک عقلانی خردسالان بسیار محدود است و تعدادی از کودکان هنوز در دوره پیش عملیاتی ذهنی به سر می برند، احساس و خیال، روش های طبیعی تحقیق و بررسی برای آن هاست. (2)
برای آشنا سازی کودکان با اصول اولیه دین استفاده از ابزار تعقل نه تنها کارآیی ندارد بلکه ممکن است موجب سردرگم شدن مخاطب و در نتیجه دلزدگی او از این مفاهیم گردد. از این رو، بخش عمده ای از شیوه های آموزش می بایست مبتنی بر احساس باشد. برای رسیدن به چنین منظوری، باید بر وجوه خوشایند دین و وجه مهربانی، عطوفت و رأفت خداوند پای فشرد. و تلاش کرد از خداوندی سخن به میان آمد که پدر و مادر مهربانِ ما را آفرید. (انعام: 102) نعمت های بی شمار به ما انسان ها داد (ذاریات: 58) ما را دوست دارد. از ما نگه داری می کند و همواره با ماست.
این نوع آموزش و این شیوه معرفی خداوند چهره ای مثبت از خداوند را در ذهن کودک جای می دهد و به مراتب بهتر از اصول فلسفی و بیان عقلی وجود خداوند، در دل او می نشیند.
در بیان مفاهیم دینی برای کودکان نکته دیگری را نیز می بایست مورد توجه قرار داد و آن محدوده تجربه و سطح آگاهی اوست، برای آشنا سازی کودکان با مفاهیم مذهبی می بایست از پدیده هایی یاری جست که پیش از این در گنجینه آگاهی کودک جای گرفته اند. این آگاهی ها آمیزه ای از احساس و تجربه اند، مانند خشت های ابتدایی یک ساختمان اند که بنای دین را می توان بر آن بنا نهاد. به عنوان مثال برای تشریح مهربانی خداوند می توان آن را به مهربانی مادر تشبیه کرد، چیزی که کودک آن را تجربه کرده و ذهنیت مثبتی از آن دارد. یا برای بیان مفهوم معاد از سرسبز شدن محیط در فصل بهار مدد جست کودکان آن را در زندگی خود تجربه کرده اند.
از سویی دیگر در بیان مفاهیم مذهبی به هیچ وجه نباید در فکر گسترش محدوده واژگان مذهبی کودکان بود. نباید کودکان را به این مسأله عادت داد که اصطلاحات و اطلاعات مختلف مذهبی را طوطی وار بیاموزد، بی آن که تأثیری از آن بگیرد. هدف اصلی آموختن مفاهیم و موضوعات دینی به کودکان و نوجوانان تأثیر پذیری و تغییر رفتار آنان است نه صرف جمع آوری اطلاعات. به عنوان مثال لزومی ندارد که ما برای بیان زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بخواهیم تاریخ دقیق ولادت، رحلت یا مراحل مختلف زندگی آن حضرت را به کودکان بیاموزیم. آنچه که در بیان زندگی الگوهای دینی مهم است، بیان آن بخش از زندگی آنان است که مورد توجه و نیاز کودکان می باشد. اعم از شیوه برخورد با اطرافیان، رعایت نظافت، راست گویی، احترام به سالمندان، خوش رویی، خوش اخلاقی، پرداختن به فرائض دینی، پشتکار و استقامت و… که می تواند در الگوگیری کودکان نقش بسزایی داشته باشد.

اصول دین

پیش از بیان بحث خداشناسی و بیان ساده دلایل آن و موضوعات مرتبط، می توان اصول دین را به شکل ساده و صرفاً در حدّ آشنایی با نام آن ها برای کودکان این دوره بیان کرد.

خداشناسی

اولین گام در تقویت بنیان های دینی کودکان، پس از بیان کلّی اصول دین، بحث خداشناسی است. برای بیان موضوع خدا شناسی می بایست کودکان را با اصول اولیه خداشناسی آشنا ساخت و به وسیله براهیم اسده و مبتنی بر تجربه های آنان، به شناخت کامل تر آنان نسبت به خداوند کمک کرد، زیرا کودکان در سال های اولیه دبستان نیازمندند که با اصول دین خود آشنا شوند و آن را بشناسند. و شناخت خداوند به شکل ساده و روان نیازمند استفاده از زبان تمثیل است تا بتوان ذهن کودک را به موضوع نزدیک کرد و کلیّتی شبیه به حقیقت را با تجربه هایی که در زندگی خویش کسب می کند، محکم تر و قوی تر ساخت.
به عنوان مثال بحث برهان نظم را می توان با ایجاد موقعیت نظم و بی نظمی در زندگی خود کودک، به وجود آورد. در این زمینه می توان از نمایش هایی که موضوع اصلی آن بی نظمی شخصیت اول نمایش است بهره جُست. این شخصیت می تواند کودکی دبستانی در سن و سال مخاطب مورد نظر ما باشد تا بتواند توجه او را به خود جلب کند. در این نمایش کودکِ قهرمان نمایش، هر بار اتاقش را به هم می ریزد و وسایل خود را در هر جایی می اندازد، اما وقتی از مدرسه برمی گردد می بیند که اتاقش تمیز و منظم است و هر چیزی در جای خود قرار گرفته است. او پی می برد که شخصی این نظم را در اتاق ایجاد کرده است و گویای این نکته باشد که امکان ندارد این اتاق به خودی خود مرتب شده باشد. و آن گاه بحث برهان نظم و حضور خداوند در نظم دقیق جهان به صورت ساده بیان شود.
گونه دیگر برهان نظم، در قالب انیمیشین است. در این قالب به عنوان مثال یک کهکشان به شکل یک خیابان شلوغ تداعی می شود که هر یک از کرات در مسیر خود بدون دغدغه حرکت می کنند، مثلاً کره زمین در کسوت یک راننده ماشین در بزرگراه حرکت می کند، اما به دلیلی این نظم به هم می خورد. کرات در معرض برخورد با یکدیگر قرار می گیرند یا برخوردهای شدید بین آن ها (شبیه تصادف ماشین ها) صورت می گیرد. و به این شیوه مفهوم نظم و بی نظمی به تصویر کشیده می شود.
پس از آن که این مفهوم به خوبی برای کودکان تبیین شد، موضوع حکمت و تدبیر خداوند مورد توجه و اشاره قرار می گیرد و این که خداوند در آفرینش موجودات این نظم را به وجود آورده و آن را حفظ کرده است.

نمونه 1

متن زیر می تواند به شکل داستانی یا شیوه های دیگری برای کودکان کار شود.
زهرا خیلی نقاشی کردن دوست دارد. او دوست دارد همیشه نقاشی بکشد، تمام روز، توی خانه، تمام مدتی که در مدرسه هست. او حتی دوست دارد به جای مشق نقاشی بکشد، جای تمرین ریاضی نقاشی بکشد. برای همین توی کتاب و دفتر ریاضی اش پر از نقاشی است. او سر به سر عددها می گذارد. برای عدد 1 دست و پا می گذارد. عدد 2 را با مهارت به شکل گُل درمی آورد. برای عدد 4 یک منقال می کشد و آن را به شکل یک غاز درمی آورد. زهرا از بس نقاشی می کشد پشت سر هم دفتر نقاشی تمام می کند. این کار مامان را ناراحت می کند. اما بابا از این این خوشحال است که دخترش نقاشی های قشنگ می کشد. زهرا یک برادر کوچک تر دارد. اسمش علی است. علی کوچولو صدای خنده اش به هوا می رود. علی کوچولو فقط می تواند یک دایره کج و کوله بکشد با دو نقطه که خودش می گوید چشم است. و بعد دو تا خط درازِ که تا پایین صفحه می کشد، و مثلاً پاهای اوست. زهرا می داند که علی روزی می تواند نقاشی های بهتری بکشد مثل خود زهرا که می داند روزی بهترین نقاشی می شود، از همان نقاشی هایی که تابلوهایشان را توی مجله ها و کتاب ها چاپ می کنند.
یک روز زهرا به مدرسه رفت. خانم معلم گفت می خواهد درباره تابلوی نقاشی ای که توی کلاس روی دیوار زده شده بود صحبت کند. زهرا با تعجب به آن تابلو نگاه کرد. تا به حال آن تابلو را ندیده بود. تابلو نقاشی یک جنگل سرسبز با درختان بلند و گل های زیبا بود. خانم معلم گفت: بچه ها آیا این نقاشی قشنگه؟
بچه یک صدا گفتند: بله خانم! خیلی هم قشنگه.
خانم معلم گفت: چرا؟
بچه ها ساکت شدند، یکی از بچه ها گفت: چون درخت ها را خیلی واقعی کشیده.
یکی دیگر از بچه ها گفت: چون درخت ها و گل ها را خیلی خوب کنار هم قرار داده.
زهرا گفت: چون از رنگ های قشنگی استفاده کرده!
خانم معلم پس از چند لحظه لبخندی زد و گفت: حالا می خواهم یک سؤال دیگه از شما بپرسم: گل های توی نقاشی قشنگ ترند یا گل های واقعی تو جنگل و پارک؟
بچه گفتند: گل های توی جنگل.
معلم گفت: بله بچه ها، گل ها و درختان واقعی خیلی خیلی زیباتر هستند، جنگل هایی که در هر فصل رنگ عوض می کنند. در بهار و تابستان یه رنگ، در پاییز یه رنگ و در زمستان یک رنگ دیگه. بله بچه ها! تابلوی زیبای طبیعت با همه کوه ها، دریاها و جنگل هایش ما رو به یاد خدا می اندازه، یاد این که خدای مهربان چه قدر خوب، این زیبایی ها را کنار هم قرار داده و ما باید از همه این زیبایی ها لذت ببریم و از خدا تشکر کنیم.
خوب بچه ها! این تابلوی نقاشی رو که می بینید دخترم که در دانشگاه درس می خونه کشیده و من اونو از طرف دخترم برای شما هدیه آوردم.
بچه ها برای خانم معلم دست زدند و زهرا در این فکر بود که از روی آن تابلو نقاشی کند.

نمونه 2

برای موضوع فوق الذکر، شعر زیر می تواند به صورت آهنگین برای بچه ها تهیه و اجرا شود:
خدا خیاط خوبی است
وگرنه این لباس گلی گلی را
برای دشت ها شاید نمی دوخت
دل پاک و لطیفش
در آن سرمای سوزان زمستان
برای بوته های گل نمی سوخت
خدا نقاش خوبی است
وگرنه کوچه های روستامان
بنفش و قرمز و آبی نمی شد
در این شب های زیبا
درخت کاجِ پیر خانه ما
نگاهش صاف و مهتابی نمی شد. (3)
در پایان این بخش لازم به ذکر است که ادله دیگر خداشناسی و اثبات وجود خداوند مانند لزوم شکر منعم و یا بیان بحث وحید به دلیل داشتن مقدمات پیچیده و هم چنین بحث عدل الهی مناسب این گروه سنی نیست و در بخش های بعد برای گروه سنی 9 تا 13 سال مطرح خواهد شد.
اکنون برای آشنایی بیشتر کودکان با خداوند، به برخی از صفات خداوند که قابل فهم برای این گروه سنی است، اشاره می شود.

صفات خداوند (1)

برای آشنایی بیشتر کودکان با خداوند می توان به وجوه مختلف صفات خداوند اشاره کرد. صفت خالقیت یکی از مهم ترین این صفات است که در آیات متعددی از آن سخن به میان آمده و ما در بخش قبل به آن پرداخته ایم. توجه به موجودات مختلف و تکیه بر زیبایی های آن ها برای کودکان جذاب است و می توان از این طریق به خداوند خالق پرداخت. در برنامه های مختلف تلویزیونی می توان با به تصویر کشیدن حیوانات، پرنده ها، گل ها و گیاهان، این نکته را یادآور شد که همه این موجودات را خداوند آفریده است. هم چنین می توان با ساختن آهنگ های شاد و سرودن اشعار زیبا در این باره تأثیر پذیری این تصاویر را دو چندان کرد. در این باره هم چنین بخش هایی از نهج البلاغه که پیرامون عجایب خلقت و تحلیل خلقت حیواناتی چون طاووس، مورچه، ملخ و… می تواند الهام بخش باشد. اگر چه در قرآن کریم نیز از این شواهد بسیار است. هم چون بخش های مربوط به حیوانات در قرآن.

نمونه

ساخت موسیقی و انتخاب تصاویری از پروانه ها، گنجشک ها، خورشید، سبزه، غنچه، بلبل و کودکی که به آن ها توجه می کند، برای این شعر:
به نام خدای بزرگ
که پروانه را آفرید
به روی دو تا بال او
خط و خال زیبا کشید
به نام خدایی که او
به خورشید گفته بتاب
گل و سبزه را ناز کن
زمین را پر از آفتاب
خدایی که پرواز را
به گنجشک آموخته
لباسی هم از جنس پر
برای تنش دوخته
خدایی که با دست او
لب غنچه ها باز شد
نوک زرد بلبل از او
پر از شعر و آواز شد
خدایی که با یاد او
دلم می شود مهربان
خدایی که در هر کجاست
زمین، توی دل، آسمان (4)

صفات خداوند (2)

بسیاری از آیات قرآن کریم درباره مهربانی و رحمت خداوند است. خداوند رئوف، ودود، رحمان، رحیم و محب بندگان، محمل بسیار ارزشمندی است که می توان از این زاویه کودکان را به دیدار خداوند بُرد و به شناخت خداوند رساند.
برای بیان این طیف از صفات خداوند می توان به موضوعات زیر اشاره کرد:
الف: نقل داستان های تاریخی پیرامون مهربانی خداوند
داستان های متعددی یافت می شود که در آن ذکری از مهربانی خداوند شده است که می توان آن داستان ها را در قالب های مختلف رسانه هم چون، نمایش، تصویر و نریشن و انیمیشن به کودکان عرضه کرد.

نمونه 1

روزی شخصی از بیابان به سوی مدینه می آمد. در راه به لانه پرنده ای رسید. لحظه ای به فکر فرو رفت و با خودش می گفت: «این جوجه ها را به مدینه می برم و به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هدیه می کنم».
با همین فکر به سراغ لانه پرنده رفت. جوجه ها را از لانه بیرون آورد و به طرف مدینه به راه افتاد. هر لحظه که مرد به مدینه نزدیک و نزدیک تر می شد، صدای جوجه ها نیز بلند می شد. انگار کسی را صدا می زدند یا گرسنه بودند و غذا می خواستند. مرد نگاهی به جوجه ها انداخت، تبسمی کرد و گفت: «با این کار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را خوشحال می کنم».
وارد شهر شد و به طرف محلی که پیامبر در آنجا بود رفت. از دور جمعی را دید که دور پیامبر حلقه زده و با حضرت به گفت و گو مشغول بودند. جلو رفت و سلام کرد. پیامبر جواب سلامش را داد. مرد پیش رفت تا جوجه ها را تقدیم پیامبر کند. در هیمن لحظه پرنده مادر بی آن که از مردمی که آن جا بودند وحشتی داشته باشد، خود را به جوجه ها رساند و خود را روی آن ها انداخت. جوجه ها نیز با دیدنش سر و صدا به راه انداختند. مادر جوجه ها آن شخص را تا مدینه تعقیب کرده بود تا به جوجه هایش برسد.
پیامبر مدتی به حاضران نگریست و بعد فرمود: «این محبت مادر را نسبت به جوجه هایش دیدید، ولی بدانید که خداوند هزار برابر این مادر نسبت به بندگانش محبت و علاقه دارد. (5)

نمونه 2

در یکی از جنگ های زمان پیامبر، تابستان بود و هوا گرم، کودکی بر اثر شدت تابش آفتاب و گرمای بسیار، سخت می گریست. مادرش که برای کمک به رزمندگان آمده بود، ناگهان کودکش را دید. با شتاب به سوی او رفت. او را در آغوش گرفت و بعد روی ریگ های سوزان خوابید. کودکش را روی سینه اش گرفت تا از رسیدن شدت گرما به فرزندش بکاهد. او در این حال گریه می کرد و می گفت: آه کودکم، آه کودکم.
این اتفاق و این صحنه به قدری جان سوز بود که همه کسانی که آن را دیدند بی اختیار گریستند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به سوی آن ها آمد. آن ها اتفاق را برای پیامبر تعریف کردند. پیامبر مهربانی مادر و دلسوزی آن ها را ستود و خوشحال شد و سپس فرمود: «آیا شما از محبت و مهر شدید این مادر به فرزندش تعجب می کنید؟»
همه گفتند: بله. پیامبر فرمود: «بدانید و مطمئن باشید که خداوند به همه شما مهربان تر است از این زن، نسبت به فرزندش».
ب: توجه دادن کودکان به نعمت های بی شمار خداوند که به انسان ارزانی داشته، هم چون: هوا برای تنفس، آب، اندام، چشم، گوش، دست ها، پاها و…
چنانچه نعمت های خداوند آن گونه که هست باز شناخته شود، ارزش آن نمود بیشتری پیدا می کند و کودک به مهربانی و لطف نعمت دهنده بیشتر پی خواهد برد. بدین منظور می توان برای هر یک از نعمت های فوق الذکر مجموعه ای از اطلاعات جمع آوری و برای کودکان نقل کرد.
در ذیل موضوع مهربانی خداوند می توان مفاهیم دیگری را نیز بیان کرد به عنوان مثال مهربانی والدین، مهربانی پیامبر که در بحث نبوت و اخلاق خواهد آمد. هم چنین در بحث دعا و نیایش نیز از مهربانی خداوند می توان استفاده بهینه ای نمود.

یک نمونه دیگر:

مهربان تر از مادر
مهربان تر از بابا
مهربان تر از آبی
با تمام ماهی ها
مهربان تر از گل ها
با دو بال پروانه
با درخت و با دانه
مهربان تر از خورشید
با گل و زمینی تو
تو خدا، خدا هستی
مهربان ترینی تو (6)
در قسمت های بعدی مقاله، به ادامه موضوع عقاید و بحث «نبوت» برای گروه سنی الف خواهیم پرداخت.

پی نوشت ها:

1. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی هم گام با روان شناسی رشد، ص 165.
2. همان، ص 166.
3. شاعر: حمید هنرجو.
4. شاعر: ناصر کشاورز.
5. ره توشه راهیان نور، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1380، ص 14.
6. شاعر: افسانه شعبان نژاد.

منبع: قاصدک، شماره ی 28، صص 15 – 4.